Deel II:
Beginselen
1. Gelijkheid en solidariteit
Demokratisch-socialisten verwerpen de bestaande ongelijkheid in de wereld. Zij vinden het onaanvaardbaar dat er rijke en arme landen zijn en dat er in hetzelfde land grote verschillen in welvaart bestaan. Zij gaan er vanuit dat mensen gelijkwaardig zijn aan elkaar en willen daarom streven naar gelijkheid tussen landen, tussen groepen van mensen en tussen mensen onderling. Het streven naar gelijkheid is een socialistisch beginsel.
Ongelijkheid doet zich voor op allerlei manieren. Het politiek programma dat socialisten ontwerpen is er dan ook op gericht allerlei vormen van maatschappelijke ongelijkheid op te heffen. Zo willen demokratisch-socialisten er bijvoorbeeld een eind aan maken, dat
Er zijn mensen die de ongelijkheid aan vaarden omdat zij menen dat dit natuurlijk of vanzelfsprekend is of omdat zij ervan profiteren. Er zijn ook mensen die de ongelijkheid afwijzen, maar er niet in geloven ooit een nieuwe samenleving te kunnen verwezenlijken. Demokratisch-socialisten echter gaan er vanuit dat de ekonomische en sociale verhoudingen veranderd kunnen worden. Zonder deze overtuiging zou socialisme nooit zijn ontstaan en het is deze gedachte die socialisten met elkaar verbindt.
Socialisten willen het spel der maatschappelijke krachten dus bestuurbaar maken. Wanneer men deze krachten aan zichzelf overlaat, dan zullen de sterken steeds sterker en de zwakken steeds zwakker worden. Dergelijke ongekontroleerde processen doen zich voor op ekonomisch terrein, maar ook op andere gebieden, zoals bodemgebruik en gezondheidszorg. Het socialisme is een theorie die inzicht geeft in de aard van dergelijke processen en ook een strategie die de middelen aangeeft ter verandering ervan.
De gewenste veranderingen voltrekken zich niet automatisch. Daarvoor is strijd nodig. Strijd tegen de bestaande verhoudingen en tegen de neiging tot bestendiging ervan bij ieder persoonlijk. Het beginsel van de gelijkheid en het inzicht in de mogelijkheid tot verandering openen pas het perspektief op een andere samenleving, als de bereidheid tot het brengen van offers blijkt.
2. Het doel van de strijd
Zonder solidariteit blijft een gelijkheidsbeginsel van papier en het inzicht in de veranderbaarheid van de samenleving een theorie. Konkreet betekent deze solidariteit dat de demokratisch-socialist zich ervoor inzet de barrières op te heffen die er overal de oorzaak van zijn dat de mensen in de praktijk niet aan elkaar gelijkwaardig kunnen zijn.
Het demokratisch-socialisme stelt zich een zodanige herverdeling van kennis, arbeid, inkomen en macht ten doel dat alle mensen in staat zijn zich zelfstandig te ontwikkelen en in vrijheid te ontplooien. Demokratisch-socialisten zetten zich in voor een samenleving waarin de kwaliteit van het bestaan voor allen gelijk is.
Van zulk een samenleving verwachten socialisten dat ze de ontwikkeling van eigenschappen die de mensen met elkaar verbinden zal bevorderen. Onderlinge wedijver in de zin van naijver en het streven naar persoonlijke of groepsvoordelen, terwijl anderen gebrek lijden, zullen er geen gunstige boden vinden; menselijke solidariteit daarentegen wel.
Van een samenleving in demokratisch-socialistische zin is momenteel geen sprake en zeker niet op wereldschaal. Willen wij ernst maken met het streven naar een dergelijke samenleving, dan is solidariteit met en tussen de onderdrukten en ontrechten geboden, zowel in ons eigen land als daarbuiten. Juist socialisten, die kapitalisme evenzeer afwijzen als staatssocialisme, zullen er steeds voor moeten waken de vrijheid en welvaart van enkelen, van bepaalde groepen of volken, niet te vergroten ten koste van die van anderen. De demokratisch-socialistische beginselen mogen niet verworden tot een soort beschermende ideologie van de feitelijke machtsverhoudingen of van de bevoorrechte positie van het rijke Westen.
Dit werpt een aantal moeilijke keuzeproblemen op. Een herverdeling van kennis, arbeid, inkomen en macht zal ingrijpende gevolgen hebben. Zelfs als we ons voorlopig alleen maar een zodanige herverdeling ten doel stellen dat alle mensen op de hele wereld in staat zijn in hun eerste levensbehoeften te voorzien, zullen alle Nederlanders offers moeten brengen. Wij zullen er in dat geval niet aan kunnen ontkomen onszelf ook in ons persoonlijk leven beperkingen op te leggen. Onze vrijheid (bijvoorbeeld om steeds meer te konsumeren) zal ondergeschikt moeten worden gemaakt aan het streven naar meer gelijkheid in wereldverband. Voor het demokratisch-socialisme heeft het alleen dan zin te spreken over vrijheid, als daarmee ook werkelijk bedoeld wordt: de vrijheid van iedereen. Vrijheid, gelijkheid en solidariteit zijn hier onverbrekelijk met elkaar verbonden.
3. De natuur is niet onuitputtelijk
Het demokratisch-socialisme roept niet alleen op tot solidariteit met de onderdrukten van vandaag. In toenemende mate zal het ook rekening moeten houden met de belangen van hen, die nog in het geheel geen stem hebben: de toekomstige generaties. Zij zijn het die bedreigd worden door een voortgezette ekonomische groei in de tegenwoordige vorm, waardoor een te zware aanslag wordt gepleegd op de natuur, zodat de overlevingskansen van de mensheid gevaar lopen.
Ook hier kunnen de keuzen moeilijk zijn. En wel omdat de verantwoordelijkheid in dit opzicht en het daaruit voortvloeiende beleid strijdig kunnen zijn met traditionele socialistische doelstellingen. Zo kan er bijvoorbeeld een konflikt ontstaan als mensen. betrokken bij een onderneming gebaseerd op arbeiderszelfbestuur, hun belanqen in strijd achten met bepaalde, centraal te nemen maatregelen terwille van het milieu.
4. Macht en demokratisering
Het demokratisch-socialisme streeft behalve naar herverdeling van kennis, arbeid en inkomen ook naar herverdeling van de macht. Het wil de samenleving zodanig hervormen dat de mensen in vrijheid over de inrichting ervan kunnen beslissen en dat ze in hun gedrag ten opzichte van elkaar vrij worden van angst en schaamte. Als mensen onafhankelijk en gelijkwaardig zijn in hun onderlinge betrekkingen, zullen zij meer mogelijkheden krijgen solidair te zijn met elkaar.
5. Rechtvaardige verdeling van de arbeid
Arbeid is een onvervangbaar deel van het menselijk bestaan. Door middel van arbeid draagt de mens bij tot de opbouw en inrichting van de samenleving. In een produktieproces waarin het streven naar winst- en marktvergroting overweegt wordt arbeid slecht verdeeld, zowel wat de hoeveelheid als de aard ervan betreft. Sommige mensen worden te zwaar belast. Anderen worden tegen hun zin uit het arbeidsproces gestoten. Weer anderen zijn blijvend veroordeeld tot werk dat de ontwikkeling van hun talenten niet bevordert, maar eerder tegengaat.
Al deze soorten arbeid moeten rechtvaardig verdeeld worden over allen die kunnen werken. Ieder krijgt dan zijn of haar deel aan onbetaald werk en aan werk dat onaantrekkelijk geacht wordt maar toch maatschappelijk noodzakelijk is. Daar staat tegenover dat iedereen ook de gelegenheid krijgt tot het verrichten van arbeid die persoonlijke voldoening schenkt en een zelfstandig inkomen oplevert. Binnen deze normen wordt rekening gehouden met persoonlijke voorkeur en aanleg.
