Wstęp

Przymusowe migracje były istotnym elementem historii Europy XX wieku. Nacjonalizm, który postulował etniczną homogeniczność jako podstawę ładu politycznego, był jedną z najbardziej brzemiennych w skutki ideologii epoki. Przesiedlenia ludności przedstawiał jako wypróbowany środek polityczny, legitymizował użycie siły w stosunku do mniejszości, uczynil miliony osób ofiarami samowoli, prześladowań i wypędzeń. Ethnic engineering - to jedna z ciemnych stron przemysłowego modernizmu.

Z tej perspektywy widoczna jest sieć powiązań łącząca wiele zdarzeń, jakie miały miejsce w rozmaitych odstępach czasu w różnych częściach Europy:

• wypędzenia i przemieszczenia ludności na Bałkanach w pierwszym ćwierćwieczu ubiegłego stulecia
• wytyczenie nowych granic po I wojnie światowej
• "polityka ludnościowa" Niemiec w okresie narodowego socjalizmu, szczególnie jako władzy okupacyjnej w Europie Wschodniej
• wypędzenia w Europie Wschodniej po zakończeniu II wojny światowej
• "czystki etniczne" w dawnej Jugosławii w latach 90-tych

Linie łączące dadzą się poprowadzić także do niektórych aspektów holocaustu. Nie należy przy tym zapominać o specyfice każdego z wymienionych wydarzeń. Zwłaszcza punkt widzenia ofiary jest z natury rzeczy subiektywny i odzwierciedla osobiste doświadczenia.

Informacje źródłowe w dziale: Migracje przymusowe i wypędzenia, których głównym tematem jest wypędzenie ludności niemieckiej z Europy Wschodniej po 1945 roku, zawierają przesłankę, aby wypędzenie Niemców nie było rozpatrywane jako odosobnione wydarzenie. Co więcej, powinno ono zostać wpisane w kontekst historyczny, a związki wykraczające poza bezpośrednie wydarzenia powinny być ukazane w ujęciu problemowym.

Uwagi odnośnie pojęć

Do wielu ważnych zdarzeń, ukazanych na tych stronach doszło w rozmaitym czasie, w różnych miejscach i w zupełnie innych uwarunkowaniach historycznych. Wspólnym mianownikiem wszystkich migracji przymusowych jest fakt, że członkowie jednej, zdefiniowanej w kategoriach etnicznych grupy ludności zostali zmuszeni do opuszczenia swych stron ojczystych właśnie dlatego, że należeli do tej grupy. Pod tym względem można wszystkie te zjawiska objąć pojęciem migracji przymusowych (w jęz. angielskim: forced migrations).

Istnieje cały szereg pojęć z zakresu migracji przymusowych oraz zjawisk pokrewnych, które choć opisują różne zdarzenia, mogą zostać użyte, gdyż wiąże się z nimi specyficzna interpretacja wypadków historycznych. "Wysiedlenie" lub "przesiedlanie" przywodzi na myśl proces uporządkowany. Podobnie sprawa się ma z czeskim "odsun" (wydalenie) lub polskim pojęciem "repatriacja", którego używano w czasach komunistycznych dla oznaczenia przymusowego przesiedlenia polskiej ludności z terenów, które po II wojnie światowej zostały wcielone do Związku Radzieckiego.

Sprawcami migracji przymusowej są rządy (lub rządy de-facto, jak w dawnej Jugosławii), które w tym celu użyły państwowego aparatu przymusu. Prawie wszystkie migracje przymusowe związane były z wojnami lub wojnami domowymi.

• Migracje przymusowe mogą zostać przeprowadzone przez rządy, które w ten sposób dokonują transferu do swego państwa osób przynależących do ich ,,własnej" grupy etnicznej, a które żyją w innych państwach (zgodnie z modelem "wymiany ludnościowej" między Grecją a Turcją). Podstawą takiego działania są międzynarodowe umowy rządowe.
• W czasie II wojny światowej Niemcy, jako władza okupacyjna, wymusiły opuszczenie terenów przeznaczonych dla niemieckich osadników, np. w Polsce i Czechosłowacji ("Generalplan Ost" - plan generalny Wschód). Deportacje do pracy przymusowej, do obozów i gett stanowiły ważną część niemieckiej polityki okupacyjnej.
• Przymusowe wysiedlenia mniejszości narodowych - to trzecia ważna forma przymusowych migracji, jakie na przykład miały miejsce po II wojnie światowej w wyzwolonych krajach Europy Wschodniej oraz w latach 90-tych w dawnej Jugosławii.

Wydarzeniami z tym związanymi i bardzo często równocześnie zachodzącymi są:

• tak zwane "dzikie wypędzenia", które nie są organizowane centralnie, a dochodzi do nich spontanicznie i lokalnie (w wielu przypadkach są one tolerowane przez rząd, a nawet po cichu sterowane).
• Ucieczka, np. przed nadciągającą armią. Pojęcie ewakuacji implikuje jej organizację przez władze państwowe lub wojskowe.
• Zbrodnia przeciwko ludzkości (ludobójstwo), gdy celem nie jest wypędzenie, lecz śmierć osób należących do grupy etnicznej i likwidacja tej grupy jako całości.

Związki między tego typu wydarzeniami, z których jedne mogły przeradzać się w drugie, są obecnie przedmiotem ożywionych debat naukowych wśród historyków. W Republice Federalnej Niemiec przyjęło się po wojnie pojęcie wypędzenie i wypędzeni. Doszło do tego pod wpływem ustawy Niemieckiej Republiki Federalnej o wypędzonych (1953), natomiast wcześniej używano powszechnie także innych pojęć, w szczególności "ucieczka" i "uciekinierzy" (por. teksty źródłowe z tamtego okresu).

Podziękowania

Słowa podziękowania kierujemy przede wszystkim do autorek i autorów, którzy napisali zamieszczone na tej stronie teksty; pana Rainera Griesa z Biblioteki Fundacji im. Friedricha Eberta za pomoc w wyborze literatury oraz wyjaśnienie spraw związanych z prawem publikacji; pana Wolfganga Stärcke z Archiwum Demokracji Społecznej (AdsD); a w szczególności pana Horsta-Petera Schulza, także z AdsD, za współpracę przy wyborze tekstów i dokumentów z archiwum.

Bonn, październik 2004
Gerrit Schäfer

_________________
Rainer Gries
Zastępca kierownika biblioteki
Fundacji im. Friedricha Eberta