Prof. dr Gesine Schwan
Rektor Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie n. Odrą
Koordynatorka współpracy polsko-niemieckiej

Migracje przymusowe i wypędzenia
w Europie w XX wieku

W ostatnim stuleciu miliony osób spotkał ten sam los. Pod groźbą przemocy zmuszone były opuścić ojczyznę, porzucić mienie, znajome środowisko i sąsiadów i wyruszyć w nieznane, do miejsc obcych i niegościnnych, w których nie czekało na nich ciepłe przyjęcie - takie doświadczenia wryły się głęboko w pamięć zbiorową społeczeństw wielu krajów.

Miliony Niemców, którzy po II wojnie światowej zmuszeni byli opuścić Polskę, Czechosłowację i inne państwa Europy Wschodniej spotkał ten sam los. Ich wypędzenie, a także przyjęcie uciekinierów w Republice Federalnej Niemiec i w NRD, jest ważnym, częściowo bardzo kontrowersyjnym rozdziałem powojennej historii Niemiec. Do dziś temat wypędzeń jest aktualny i wzbudza ogromne emocje, co dotyczy także stosunków z naszymi wschodnimi sąsiadami, którzy od niedawna są naszymi partnerami w rozszerzonej UE. Nieprzemyślane wypowiedzi mogą spowodować wiele szkód. Dyskusja toczona w sprawie ewentualnego "Centrum przeciwko Wypędzeniom" bądź też roszczenia majątkowe, wysuwane przez niektórych działaczy Związku Wypędzonych, ciągle jeszcze są w stanie zaciążyć na dążeniach do bliskich, pełnych zaufania stosunków z naszymi sąsiadami.

Kto chce zabierać głos w sprawie wypędzeń, musi podejść do zjawiska w sposób kompleksowy i uwzględnić kontekst historyczny, a nie tylko los Niemców po 1945 roku, gdyż przymusowe migracje były (i są do dziś) szeroko rozpowszechnionym w Europie sposobem sprawowania władzy kosztem ludności cywilnej. Pytania o winę oraz bezprawie poprzedzające wypędzenia należy także umieścić w historycznym kontekście. Jeśli w dyskusji pominie się milczeniem niemieckie zbrodnie z czasów wojny i okupacji 1939-45, to wypędzenie ludności niemieckiej będzie równie mało zrozumiałe, jak dzisiejsze dyskusje na ten temat w państwach naszych wschodnich sąsiadów.

Wraz z postępującym procesem jednoczenia się Europy rośnie szansa, by przezwyciężyć ograniczony, narodowy punkt widzenia i zapoznać się z różnymi aspektami wypędzeń XX wieku oraz by stworzyć wspólną europejską kulturę pamięci o wydarzeniach przeszłości. Taka też była przesłanka ,,Deklaracji Gdańskiej" prezydentów Kwaśniewskiego i Raua, do której dołączył się również obecny prezydent Republiki Federalnej Niemiec Köhler. Pamięci i żałoby nie wolno nadużywać do wzajemnego obarczania się winą, wystawiania rachunków i wysuwania roszczeń odszkodowawczych; powinny one pozostać wolne od jakiejkolwiek instrumentalizacji politycznej, by zachować własną odrębność związanych z tym przeżyć. Byłych wrogów połączyć może także żałoba.

Stanowi to wyzwanie również dla nauczycieli, studentów, uczennic i uczniów oraz dotyczy edukacji dorosłych. Im dedykowany jest moduł tematyczny ,, Migracje przymusowe i wypędzenia" w ramach ,,Internetowej biblioteki FES: historia i polityka". Udostępniony jest tam zbiór tekstów wprowadzających, uwzględniających wiele aspektów tej tematyki, z linkami do ważnych stron w internecie, odsyłaczami bibliograficznymi i materiałami źródłowymi, zawierającymi kluczowe zagadnienia tematyczne jak: rola ideologii nacjonalistycznej, przegląd migracji przymusowych w Europie w minionym stuleciu - w szczególności podczas i po II wojnie światowej oraz stanowiska zajmowane w odnośnie tej problematyki od tamtych czasów do dziś.