Nacjonalizm, przymusowe migracje i czystki etniczne

Od Lozanny do Jugoslawii - Przymusowe migracje i czystki etniczne w XX-wiecznej Europie

Radykalna odpowiedzia na "kwestie narodowosciowa" jest wypedzenie mniejszosci w celu stworzenia panstwa, które ma byc "panstwem narodowym". Europa Poludniowo-Wschodnia, a zwlaszcza Balkany byly na poczatku i pod koniec stulecia arena takich przymusowych migracji. Podczas drugiej wojny swiatowej i po jej zakonczeniu zjawisko to koncentrowalo sie w Europie Srodkowej i Wschodniej. Pod koniec wieku do przymusowych migracji na wielka skale doszlo ponownie na Balkanach, a takze na Kaukazie. Okres do 1925 r.

Mniejszosci muzulmanskie w nowych panstwach narodowych na Balkanach byly juz w XIX wieku dotkniete dyskryminacja i przesladowaniami, w wyniku czego wielu ludzi opuscilo swoje strony ojczyste. Wreszcie podczas wojen balkanskich (1912/13) dziesiatki tysiecy ludzi musialy uciekac ze swoich krajów ojczystych ze wzgledu na przynaleznosc do mniejszosci etnicznych i religijnych. Nastepnie oficjalnie usankcjonowano te polityke w drodze traktatu pomiedzy Bulgaria a Turcja, który przewidywal wymiane ludnosci w regionie przygranicznym.

Etniczna homogenizacja panstwa byla równiez celem mlodotureckich nacjonalistów, którzy od 1908 r. sprawowali rzady w imperium osmanskim i od 1909 r. prowadzili deportacje mniejszosci ormianskiej. Setki tysiecy Ormian padly ofiara gwaltów, pogromów i glodu.

Takze po wojnie grecko-tureckiej w latach 1921/22, której towarzyszyly wypedzenia i ucieczka ludnosci, wymuszone przesiedlenia byly polityczna odpowiedzia na "kwestie narodowosciowa". Uzgodniona w traktacie lozanskim (1923) wymiana ludnosci objela blisko dwa miliony ludzi. Szacuje sie, ze w latach po pierwszej wojnie swiatowej w wielu krajach Europy Wschodniej i Poludniowo-Wschodniej pod przymusem lub naciskiem opuscilo swoje strony ojczyste byc moze nawet szesc milionów czlonków mniejszosci etnicznych.

W owym czasie uwazano przmieszczenia ludnosci niejednokrotnie za uprawniony, a czesto za jedyny srodek polityczny, sluzacy rozwiazywaniu "problemów narodowosciowych" i zapewnieniu pokoju. Wielkie mocarstwa europejskie zaakceptowaly traktat lozanski. Takze w nauce byly reprezentowane takie poglady; szwajcarski etnolog Georges Montandon rozwinal na przyklad koncepcje, przewidujaca "ogromne" przesiedlenia ludzi w celu stworzenia panstw narodowych o "naturalnych" granicach i bez mniejszosci.

1933-1948

Nastepnym okresem, w którym na wielkich polaciach Europy doszlo do ogromnych, wymuszonych przemieszczen ludnosci, byly lata drugiej wojny swiatowej i po jej zakonczeniu. Okres ten jest szczególowo omawiany w innych artykulach, tu zatem niech wystarczy krótki zarys zagadnienia.

Okres ten rozpoczal sie od emigracji ludnosci zydowskiej z Niemiec po przejeciu wladzy przez narodowych socjalistów, gdy zaczela sie dyskryminacja i przesladowania (1933). Po ukladzie monachijskim (1938) na terenach nalezacych uprzednio do Czechoslowacji setki tysiecy ludzi - wskutek bezposredniego lub spodziewanego uzycia przemocy - opuscily miejsca, w których zamieszkiwaly od pokolen. Jednoczesnie narodowosocjalistyczne Niemcy zawarly z wieloma panstwami, miedzy innymi Wlochami i Zwiazkiem Radzieckim, traktaty, na mocy których czlonków mniejszosci niemieckiej przesiedlono "z powrotem do Rzeszy", takze na tereny okupowane (Czechy, Polska). Polityka ta byla zatem elementem agresywnej, ekspansjonistycznej strategii ogólnej narodowych socjalistów.

W okresie drugiej wojny swiatowej nastapila deportacja i masowa eksterminacja przede wszystkim Zydów, ale takze innych grup, które znajdowaly sie pod niemieckim panowaniem, np. Cyganów. Miliony robotników przymusowych, glównie z Europy Wschodniej, wywieziono do Niemiec.

W Zwiazku Radzieckim do republik srodkowoazjatyckich deportowano czlonków wielu mniejszosci etnicznych (Niemców, ludy kaukaskie, Baltów, Polaków, Tatarów krymskich i innych), oskarzanych o sympatyzowanie z panstwami, z którymi toczyla sie wojna. Najwazniejszym motywem przesiedlen, które objely lacznie prawdopodobnie ponad trzy miliony ludzi, bylo w tym wypadku zniszczenie struktur spolecznych i ugruntowanie stalinowskiej wladzy.

Wreszcie po zakonczeniu wojny nastapily w Europie wielkie ruchy migracyjne. Miliony bylych jenców wojennych, robotników przymusowych i wiezniów obozów koncentracyjnych (displaced persons) odeslano z powrotem do krajów ojczystych. Wielu ocalalych Zydów wyjechalo z Europy do zalozonego wlasnie panstwa Izrael albo do Stanów Zjednoczonych.

Za zgoda sprzymierzonych prawdopodobnie z góra dziesiec milionów Niemców musialo opuscic zamieszkale przez siebie tereny w Europie Wschodniej i przeniesc sie do Niemiec lub Austrii. Takze w Europie Wschodniej i Poludniowo-Wschodniej doszlo do licznych akcji przesiedlenczych, które objely miedzy innymi Wegrów, Ukrainców, Bialorusinów, Finów i Wlochów. Najliczniejsza grupe stanowily ponad dwa miliony Polaków, przesiedlonych z bylej wschodniej czesci Polski, przylaczonej teraz do Zwiazku Radzieckiego, do czesci zachodniej, nalezacej uprzednio do Niemiec. Wiekszosc przymusowych migracji, prowadzonych lub tolerowanych przez wladze panstwowe, usprawiedliwiano explicite tym, ze w przyszlosci powinny byc wykluczone roszczenia terytorialne do terenów zamieszkanych przez mniejszosci etniczne.

Migracje podczas zimnej wojny i po jej zakonczeniu

Podczas zimnej wojny utrzymywala sie tendencja do homogenizacji etnicznej, byla ona jednak najczesciej wynikiem indywidualnych decyzji o wyjezdzie z kraju, a tylko w wyjatkowych wypadkach oficjanym celem polityki panstwa (Bulgaria). Z wielu krajów Europy Wschodniej i Poludniowo-Wschodniej emigrowali niemieccy "pózni wysiedlency", Zydzi, Turcy, inni muzulmanie, Wegrzy, Ormianie, Grecy i inni.

Po upadku zelaznej kurtyny i dzieki poprawie mozliwosci podrózowania tendencja ta sie jeszcze nasilila. Takze w lonie bylego Zwiazku Radzieckiego rozpoczely sie nowe ruchy migracyjne, w ramach których przede wszystkim czlonkowie rosyjskiej diaspory w panstwach, które wlasnie uzyskaly niepodleglosc, przenosili sie do Rosji.

Nowe wypedzenia: Jugoslawia i Kaukaz

Wraz z nowymi wojnami i konfliktami zbrojnymi do Europy i na jej obrzeza powrócilo równiez zjawisko wypedzen. Odbywaly sie one w ramach ostatniej wielkiej fali tworzenia panstw narodowych, w toku której likwidacji uleglo ostatnie z wielkich europejskich imperiów wielonarodowych - Zwiazek Radziecki. Takze mniejsze panstwa wieloetniczne, jak Czechoslowacja i Jugoslawia, podzielily sie. Godny uwagi jest jednak fakt, ze inaczej niz w wypadku wiekszosci tworzonych wczesniej panstw narodowych stosunkowo wiele z nich powstalo bez wojny - z historycznego punktu widzenia stanowi to bardzo rzadki wyjatek.

Konflikty w Gruzji, Armenii, Azerbejdzanie i Czeczenii spowodowaly ucieczke setek tysiecy ludzi.

Podczas wojen domowych w bylej Jugoslawii (Chorwacja, Bosnia-Hercegowina i Kosowo) pomiedzy 1992 i 1999 r. "u wrót" Unii Europejskiej doszlo do masowych ucieczek, wypedzen i masakr. Cyniczne, ale precyzyjnie ujmujace idee kryjaca sie za tym zjawiskiem pojecie "czystek etnicznych" szeroko rozpowszechnilo sie w relacjach z tych wojen. Kontekstem historycznym bylo ponownie tworzenie nowych panstw narodowych, a motywacja zdefiniowany etnicznie nacjonalizm. Zaleznie od sytuacji militarnej ofiarami byli Chorwaci, Serbowie, Albanczycy, Romowie i Muzulmanie. W wypadku tych ostatnich do okreslenia ich "tozsamosci etnicznej" uzyto religii - jedynej cechy, która odrózniala ich od katolickich Chorwatów i prawoslawnych Serbów. Wedlug szacunków lacznie ucierpialy ponad dwa miliony ludzi.

Wojny domowe, wypedzenia, a zwlaszcza perspektywa koniecznosci przyjecia kolejnych uchodzców, doprowadzily do zbrojnych interwencji NATO w Bosni i Kosowie. Z jednej strony nalezy tu stwierdzic problematyczny, z punktu widzenia prawa miedzynarodowego sporny charakter takich interwencji, z drugiej zas strony jednak równiez fakt, ze w przeciwienstwie do ubieglych dziesiecioleci przymusowe migracje nie sa juz uwazane za srodki rozwiazywania konfliktów, popierane lub przynajmniej tolerowane, lecz natrafiaja na sprzeciw i opór - przynajmniej w Europie.