Nacjonalizm, przymusowe migracje i czystki etniczne

Nacjonalizm

Nacjonalizm to zasada, ze naród musi stanowic podstawe ustroju politycznego. "Naród" mozna przy tym definiowac w przerózny sposób, zaleznie od okolicznosci i interesów historycznych, politycznych i spolecznych. Panstwa musza byc panstwami narodowymi, a suwerenne panstwo to symbol wolnosci narodu. Nacjonalizm to chyba najpotezniejszy pod wzgledem oddzialywania system kulturowy wspólczesnosci i nieodleglej przeszlosci. Dziala integrujaco i zapewnia spójnosc nowoczesnego, anonimowego spoleczenstwa masowego, kryje w sobie jednak równiez odgraniczanie sie od innych, agresje i przemoc.

Nacjonalistyczny obraz swiata

W przeciwienstwie do innych swiatopogladów politycznych nacjonalizm nie posiada glebszego uzasadnienia teoretycznego, lecz do pewnego stopnia opiera sie na przedstawianiu swoich podstawowych postulatów w taki sposób, jakby byly oczywiste i nie wymagaly blizszego wyjasnienia: bo przeciez rzekomo kazdy nalezy do jakiegos narodu, a jego narodowosc stanowi tym samym kluczowy skladnik jego indywidualnej tozsamosci. Benedict Anderson (1988, s. 15) proponuje nie kwalifikowac nacjonalizmu do ideologii politycznych, lecz traktowac go jak pojecie analogiczne do "religii" czy "pokrewienstwa": jak system kulturowy i zjawisko spoleczne.

Narody bywaja czesto definiowane za posrednictwem takich kryteriów jak wspólny jezyk, kultura, pochodzenie, religia czy historia. Zadne z nich nie jest jednak jednoznaczne ani obiektywne. Narody to raczej imagined communities (Anderson 1988), istniejace przede wszystkim w wyobrazni swoich czlonków, którzy mniemaja, ze naleza do jednej wspólnoty narodowej z innymi, w przytlaczajacej wiekszosci zupelnie nieznanymi sobie ludzmi.

Wlasnie ze wzgledu na to, ze nacjonalizm jest tak nieokreslony i zmienny, w wielu sytuacjach wiele grup moglo i nadal moze go wykorzystywac do realizacji swoich interesów: w antykolonialnej walce wyzwolenczej, do tworzenia nowych panstw poprzez jednoczenie mniejszych lub likwidacje wiekszych, do atakowania wladzy dynastycznej i do jej stabilizowania. Idee nacjonalistyczne mozna laczyc ze wszystkimi wielkimi ideologiami politycznymi, takimi jak liberalizm, konserwatyzm i socjalizm/komunizm.

Z narodem jest zwiazana obietnica wspólnoty, równosci jego czlonków, kolezenstwa i braterstwa. Naród ma byc wazniejszy niz partykularne interesy. W zamian zada sie lojalnosci, altruizmu i gotowosci do poswiecen.

Narody nie sa nigdy uniwersalistyczne, lecz definiuja sie z koniecznosci poprzez odgraniczanie sie od innych. Pojecie "My" jest definiowane przez "to, co inne". Nacjonalizm idzie zatem zwykle w parze z narodowymi stereotypami, z wrogoscia wobec tych, którzy nie sa zaliczani do wlasnego narodu, a czesto takze z wojna. To wlasnie ten kryjacy sie w nacjonalizmie potencjal przemocy podsumowal Franz Grillparzer w gorzkim epigramacie z roku 18

Droga wspólczesnej edukacji biegnie
od humanizmu
przez narodowosc
do bestialstwa.

Zorientowana nacjonalistycznie polityka historyczna odgrywa wazna role w tworzeniu panstw narodowych: nacjonalisci konstruuja czesto historie narodu, interpretujac wydarzenia historyczne w sposób odpowiadajacy ich celom politycznym, czesto ahistoryczny. Pamiec o bohaterach narodowych czy wspólnych wojnach, zwyciestwach, kleskach i ofiarach laczy zyjacych czlonków narodu ze zmarlymi. Szeroki repertuar nacjonalistycznej symboliki obejmuje miedzy innymi hymny, flagi i pomniki. Poczatki narodu sa czesto zmitologizowane. Zaleznie od tego, co oferuje historia kraju, bywaja one przykladowo przypisywane smialym i wizjonerskim ojcom-zalozycielom lub upatruje sie ich w odleglej przeszlosci.

W wymiarze wewnetrznym nacjonalizm postuluje homogenizacje kulturowa, uwazana za zadanie polityki panstwa. Homogenizacja moze sie odbywac na przyklad poprzez rozpowszechnianie kultury wiekszosci za posrednictwem systemu oswiaty i srodków przekazu albo poprzez polityke jezykowa i kulturalna, sluzaca asymilacji mniejszosci. W skrajnym wypadku, zwlaszcza w okresach wojen i kryzysów, polityka ta moze sie jednak posunac takze do wypedzania lub nawet do masowego mordowania mniejszosci, które ze wzgledu na swa narodowosc przedstawiane sa jako niemozliwe do zintegrowania i jako "zagrozenie dla narodu" lub "wróg wewnetrzny". I odwrotnie, rzeczywista lub subiektywnie odczuwana dyskryminacja mniejszosci, na przyklad wtedy, gdy ich jezyk stanowi przeszkode w karierze, moze prowadzic do wysuwania zadan zmiany granic lub wiekszej autonomii, których nie da sie latwo pogodzic z idea jednosci narodowej. Jesli istnieja panstwa sasiednie, które czuja sie etnicznie zwiazane z mniejszosciami i wystepuja jako ich mocarstwa opiekuncze, to powstaja z kolei zródla konfliktów miedzypanstwowych, na przyklad gdy wysuwane sa zadania zmiany granic.

Ewolucja historyczna myslenia nacjonalistycznego

Nacjonalizm i narody w dzisiejszym znaczeniu tych pojec to produkty epoki nowozytnej. W sredniowieczu podstawa ladu politycznego nie byly narody, lecz hierarchiczne relacje miedzy ludzmi oraz wladza dynastyczna. Granice geograficzne obszarów panowania zmienialy sie regularnie w wyniku dziedziczenia, malzenstw lub wojen pomiedzy panujacymi; granice polityczne nie pokrywaly sie zwykle z granicami jezykowymi. Stosownie do horyzontu doswiadczen wiekszosci ludzi wiekszosc tworzonych przez nich wspólnot miala charakter lokalny i opierala sie glównie na znajomosci osobistej. Prócz tego istnialy wykraczajace poza granice polityczne wielkie wspólnoty sakralne, takie jak chrzescijanstwo, islam i konfucjanizm ze swymi uniwersalistycznymi ambicjami i wlasnymi, nie uzywanymi na co dzien jezykami.

Istotna role w zniesieniu tego systemu odegrala relatywizacja religijnego obrazu swiata, wielkie odkrycia geograficzne i wynalazek druku. Rynki ksiazki mialy zasadniczo granice zdefiniowane jezykowo i stworzyly anonimowe wspólnoty komunikacyjne, nie oparte juz na kontakcie osobistym, ale równiez nie uniwersalistyczne. W tym tkwia kulturowe i ekonomiczne korzenie sterytorializowanego obrazu swiata epoki nowozytnej.

Przemiany w gospodarce, komunikacji i transporcie polozyly fundament pod program polityczny, zmierzajacy do zastapienia starych, hierarchicznych i statycznych form panowania i do stworzenia panstwa nowego typu, które mialo sie stac polityczna obudowa dla nowych wspólnot - pod nacjonalizm. Nabral on znaczenia poczatkowo jako emancypacyjna, rewolucyjna ideologia w pólnocno- i poludniowoamerykanskich koloniach oraz podczas rewolucji francuskiej. "Interesy narodu" mozna bylo zmobilizowac do walki z tradycyjnymi dynastycznymi systemami rzadów. Pod wzgledem swoich korzeni naród stanowi zatem mieszczanski model panstwa. Dzieki populistycznej obietnicy równosci wszystkich obywateli danego panstwa i perspektywie partycypacji politycznej udalo sie zmobilizowac masy.

Dominujacy w Ameryce i Europie Zachodniej model narodu uwaza za swój punkt odniesienia przede wszystkim demos, czyli lud jako wspólnote polityczna, oparta na wspólnym ladzie politycznym, z którym utozsamiaja sie jej czlonkowie. Postuluje sie polityczna partycypacje i solidarnosc obywateli panstwa: wolnosc, równosc, braterstwo. Zasadniczo do narodu moze nalezec kazdy, kto utozsamia sie z jego zasadami politycznymi i spolecznymi.

Model alternatywny, podchwytujacy elementy romantyzmu, zyskal wplywy poczatkowo na terenie Niemiec (zwlaszcza w Prusach), a pózniej takze we Wloszech i Europie Wschodniej. Stanowil reakcje na nacjonalizm francuski, który odrzucil, jednoczesnie jednak adaptowal i zinterpretowal na nowo: naród nie jest tu zdefiniowany politycznie, lecz etnicznie, a jego podstawe stanowi wspólne pochodzenie, kultura, tradycje i jezyk. Narodowosc i przynaleznosc panstwowa nie musza sie ze soba pokrywac. Granice panstw powinny zalezec od historycznych lub aktualnych obszarów osadnictwa grup etnicznych. Zadania wysuwane przed rewolucjami 1848 r. i w ich trakcie obejmowaly przede wszystkim utworzenie panstwa narodowego (poprzez zjednoczenie mniejszych panstw badz wyodrebnienie sie nowych panstw z "panstw wielonarodowych"), poza tym jednak takze wolnosc i polityczna partycypacje. Trzeba podkreslic, ze oba modele maja charakter idealnego wzorca, a w róznych sytuacjach i w odniesieniu do róznych grup moga tez bez watpienia wystepowac w sposób kombinowany.

Wielu wladców nalezacych do tradycyjnych dynastii reagowalo od drugiej polowy XIX w. na nacjonalistyczne wyzwanie, przejmujac jego symbolike i retoryke oraz nadajac im inne znaczenie, stylizujac siebie samych na wodzów i ucielesnienie narodu, a w ten sposób wykorzystujac potencjal mobilizacyjny nacjonalizmu do ugruntowania swej wladzy. Tak na przyklad cesarz Wilhelm II okreslal sie mianem "pierwszego sposród Niemców". W starych "panstwach wielonarodowych" ta strategia nie przynosila jednak efektu. Na przyklad w Austro-Wegrzech wprowadzenie niemieckiego zamiast laciny jako jezyka administracyjnego - posuniecie nie nacjonalistyczne, lecz pragmatyczne, w zalozeniu modernizatorskie - spowodowalo dyskryminacje obywateli nieniemieckojezycznych i wzmocnienie ruchów narodowych. W nastepstwie pierwszej wojny swiatowej rozpadly sie wreszcie wielkie panstwa wielonarodowe, z wyjatkiem Zwiazku Radzieckiego, gdzie ze wzgledu na rzady komunistyczne proces ten ulegl odroczeniu az do roku 1991.

Zasada panstwa narodowego, europejski lad polityczny i mniejszosci narodowe

Nacjonalizm odegral wazna role w licznych konfliktach wewnatrzpanstwowych i miedzynarodowych dwóch ostatnich stuleci, sluzac do usprawiedliwiania przemocy i przymusu. Na zewnatrz konkurujace ze soba roszczenia terytorialne i zadanie zmiany granic w celu tworzenia panstw narodowych stanowia material wybuchowy w miedzynarodowym ladzie politycznym.

Od XIX i poczatku XX wieku tworzenie panstw narodowych doprowadzilo - zwlaszcza w Europie Wschodniej i Poludniowo-Wschodniej, do gruntownych zmian na mapie politycznej. Rewolucje z lat 1848/49 pokazaly, ze powstalo wiele ruchów nacjonalistycznych, demokratycznych, wysuwajacych zadania "narodowego samostanowienia". Niepodleglosc Grecji (1830) zapoczatkowala tworzenie suwerennych panstw narodowych na Balkanach, którego dalszym ciagiem bylo w latach 70. XIX wieku uzyskanie niepodleglosci badz autonomii przez Bulgarie, Rumunie i Serbie.

Takze po pierwszej wojnie swiatowej powstala pewna liczba nowych panstw. Zwlaszcza prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson chcial uczynic "prawo narodów do samostanowienia" podstawa powojennego ladu. W Europie rozumiano to jednak nie tyle w sensie samostanowienia demokratycznego, co etniczno-narodowego. W powojennych traktatach ("traktaty podparyskie") podzielono wedlug kryteriów narodowych miedzy innymi imperium habsburskie i osmanskie: powstala Polska, Wegry, Czechoslowacja, Jugoslawia, panstwa baltyckie i inne. Takze Austria i Turcja staly sie panstwami narodowymi. Dokonano licznych zmian granic. Coraz szersze stosowanie zasady panstwa narodowego jako podstawy ladu europejskiego nie tyle jednak rozwiazywalo istniejace problemy, co powodowalo nowe konflikty. W prawie wszystkich nowych panstwach narodowych XIX i poczatku XX wieku zyly liczebnie znaczace mniejszosci etniczne ("narodowosci"). Traktaty podparyskie przewidywaly wprawdzie, ze interesy mniejszosci w nowych panstwach maja podlegac ochronie konstytucyjno-prawnej. Mimo to "kwestia narodowosciowa" kryla w sobie pokazny potencjal konfliktów. Czlonkowie mniejszosci czuli sie dyskryminowani i narazeni na nacisk asymilacyjny. Dla czlonków narodowosci wiekszosciowej, ogloszonej narodem panstwowym, szczególne prawa mniejszosci staly w sprzecznosci ze swiezo uzyskana suwerennoscia narodowa. Polityka jezykowa, oswiatowa i kulturalna, dostep do karier w sluzbie publicznej oraz reformy rolne byly w wielu panstwach przedmiotem kontrowersji. Dzialania socjalne, redystrybucyjne i modernizujace byly czestokroc podejmowane w imie narodu kosztem mniejszosci, zwlaszcza Zydów. To w znacznej mierze w trakcie tych konfliktów ukuto takie pojecia jak "niemiecki Wschód" czy "Kraj Sudetów", które zamazywaly wieloetniczny i wielokulturowy charakter tych terenów, sluzac uzasadnieniu zadan politycznych.